معرفی و تاریخچه دانشکده

 

 

نگاهی کوتاه به روند تاسیس دانشکده شیمی در دانشگاه تبریز

     زمینه و مبناء دانشکده شیمی، با تاسیس دانشکده علوم در دانشگاه تبریز پایه‌ریزی شد و در سال 1342 اولین دوره دانشجویان کارشناسی رشته مخلوط «‌فیزیک – شیمی» جهت تحصیل در رشته مذکور پذیرفته شدند و در سال 1345 دو رشته فیزیک و شیمی تفکیک و بصورت دو گروه آموزشی مستقل درآمدند و اولین مدیر گروه شیمی مرحوم مهندس موسی ژام بودند.

      در بدو تشکیل دانشکده های علوم و فنی بطور مشترک در ابتدای خیابان طالقانی فعلی در یک ساختمان یک طبقه قدیمی قرار داشتند که در سال 1346 با ایجاد محوطه جدید (فعلی) دانشگاه تبریز گروه شیمی به ساختمان جنب کتابخانه مرکزی (سمت شرقی) منتقل و سپس در سال 1348 به ساختمان روبروی کتابخانه مرکزی (سمت غربی) محل دانشکده علوم طبیعی فعلی بعنوان یکی از پنج گروه دانشکده علوم منتقل و در طبقه دوم و سوم با آزمایشگاههای مختلف توسعه و تجهیز گردید.

      از سال 1348 سمت مدیریت گروه شیمی با جناب آقای دکتر سید مهدی گلابی بود. در سال 1351 این سمت به همکار جدید، آقای دکتر محمدرضا نوری که در آن تاریخ تازه به دانشگاه تبریز استخدام شده بودند محول گردید.

 

دانشکده علوم دانشگاه تبریز

 

   اندیشه ایجاد انستیتو شیمی در سال 1353 توسط مدیریت وقت گروه مطرح و مشتاقانه مورد تائید و پشتیبانی شورای اجرایی که عمدتا متشکل از همکاران محترم و علاقمندی نظیر آقایان دکتر گلابی ، دکتر بلورچیان، دکتر کشاورزی، دکتر پورنقی‌آذر، دکتر انتظامی، دکتر فرهنگی … بودند قرار گرفت. این فکر پس از ارزیابی جوانب مختلف آن توسط پیش کسوتان وقت گروه پس از تکمیل در سال 1354 بعنوان «پروژه ایجاد انستیتو شیمی در دانشگاه تبریز» توسط مدیریت وقت گروه به دانشگاه ارائه گردید که پس از طی مراحل مختلف اداری کار ساختمانی آن در سال 1355 آغاز شد. لازم به توضیح است که در این تاریخ آقای دکتر محمدرضا نوری به معاونت دانشکده علوم ارتقاء مقام یافته بودند و آقای دکتر سید محمد بلورچیان پست مدیریت گروه شیمی را داشتند و آقای دکتر سید مهدی گلابی در سمت مدیر کل امور پژوهشی دانشگاه و آقای دکتر کشاورزی عضو دیگر شورا مدتها در مقام معاونت و ریاست دانشکده داروسازی از مقام و موقعیت‌های ویژه برخوردار بودند که هر یک به نوبه خود در پیشرفت این پروژه نقش فعالانه داشتند. ازجمله برنامه‌ریزی و آینده‌نگری‌هائی که مدیریت و شورای اجرایی وقت گروه شیمی فعالانه به آن اهتمام نمود ، می‌توان به پیش‌بینی نحوه تامین اعضاء هیات علمی انستیتو اشاره کرد که به این منظور، در مورد اعزام مربیان گروه و دانشجویان فرهیخته به خارج از کشور جهت ادامه تحصیل بطور جدی و پی‌گیرانه اقدام گردید.

  

1) اهداف اصلی و اولیه پروژه ایجاد انستیتو شیمی

الف- ایجاد مرکز پژوهشی مدرن با تجهیزات پیشرفته جهت اجرای پروژه‌های پژوهشی بنیادی ضمن تربیت افراد متخصص در سطوح فوق‌لیسانس و دکترای شیمی.

ب- ارائه خدمات علمی و کمک به صنایع شیمیایی و اجرای طرحهای تحقیقاتی صنعتی و کاربردی.

ج- تمرکز متخصصین شیمی به تعداد قابل ملاحظه‌ای شامل هیئت‌های علمی و پژوهشی در یک محل بمنظور استفاده کلیه ارگانها و نهادهای ذی‌علاقه کشور از نیروی خلاقه ناشی از همفکری و همیاری آنان در خلاقیت تکنولوژی و سنتز مواد شیمیایی که بصورت انفرادی و پراکنده غیرعملی است.

د- ایجاد کتابخانه‌ای غنی از مجلات علمی در زمینه شیمی بنیادی، آموزش شیمی و تکنولوژی شیمی بطوریکه پایه و زیربنای تحقیقات در کلیه دامنه‌های شیمی بویژه ساخت و سنتز و تهیه مواد اعم از داروئی و غیرداروئی، استخراج مواد آلی و معدنی، متالوژی، صنایع رنگ، پلیمر، تصفیه آب و پس‌آبهای صنعتی و بطور کلی صنایع شیمیایی که زیربنای توسعه صنعتی و اقتصادی کشور را تشکیل می‌دهند.

و- اعتلای سطح آموزش دوره کارشناسی ، کارشناسی ارشد و دکترا و بالا بردن ظرفیت دانشجوئی در کلیه مقاطع آموزش شیمی.

 

2) مراحل عملیات ساختمانی

      کار ساختمانی انستیتو شیمی در سال 1355 شروع شد ولی پس از انقلاب اسلامی در سال 1357 نظیر بسیاری از پروژه‌ها، کار ساختمانی انستیتو شیمی نیز عملاً متوقف و متعاقباً با آغاز جنگ تحمیلی در سال 1359 و ایجاد تنگناهای مالی جدید، ادامه کار ساختمانی پرژوه منوط به ارائه دلایل توجیهی گردید که با برنامه‌های پنجساله اول و دوم و سوم و چهارم کل کشور (سابق) انطباق لازم را داشته باشد، لذا در سال 1361 گروه شیمی موظف گردید که پروژه انستیتو شیمی را مجدداً با توجه به شرایط موجود توجیه نماید تا مراتب بمنطور اتخاذ تصمیم نهائی در جهت نحوه ادامه پروژه به مراجع ذی‌صلاح تسلیم گردد. این امر خطیر انجام پذیرفت و پس از آن جناب آقای دکتر میرزاده که در آن تاریخ عهده‌دار معاونت اجرائی نخست‌وزیر و مستقیما مسئولیت تشخیص اولویت طرحها را داشتند از ساختمان نیمه تمام انستیتو شیمی بازدید بعمل آوردند و با توجه به رشته تحصیلی و تخصصی ایشان (مهندسی شیمی) که امکان تسلط و احاطه کامل به جوانب امر و تشخیص اهمیت طرح را میسر می‌ساخت، در نهایت هیئت محترم دولت با توجه به گزارشات جدید پروژه انستیتو شیمی را در راستای توسعه دانشکده علوم مجدداً مورد تائید قرار داد و لذا با ادامه‌ کارهای ساختمانی آن (بویژه ضلع چهارم آن که در مرحله فونداسیون بود) موافقت بعمل آورد. لازم به توضیح است که در گزارش جدید ذکر این مطلب که پیشرفت کارهای ساختمانی به بیش از 60 درصد رسیده است از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود و در تصمیم‌گیری نهایی برای در اولویت گرفتن ادامه کارهای ساختمانی بسیار تاثیر داشت که خوشبختانه این امر با حسن نیت مسئولین محترم وقت دانشگاه و تلاش بی‌وقفه همکاران پرتلاش شاغل در گروه انجام و در نهایت به ثمر رسید.

 

3)  اولین چالش جدی در ارتباط با نحوه کاربری ساختمان انستیتو شیمی

      در اوایل سال 1363 ساختمان سه ضلع (شرقی، شمال‌ و غربی) انستیتو شیمی در مرحله پایان سخت‌کاری قرار داشت ولی ضلع چهارم آن (جنوبی) در مرحله پی‌ریزی (فونداسیون) بود و ظاهرا علی‌رغم تمام مشکلات که در آن تاریخ با توجه به اوضاع خاص کشور وجود داشت کارهای ساختمانی انستیتو در حال پیشرفت بود و تمام اعضاء گروه شیمی مجّدانه درحال برنامه‌ریزی برای تجهیز آزمایشگاههای مختلف پیش‌بینی شده و تحویل آن به گروه شیمی، به سر می‌بردند ولی متاسفانه در شهریور 1363 با انعکاس کپی صورتجلسه مورخ 2/3/1363 جلسه‌ای که در دفتر ریاست محترم وقت دانشگاه با حضور نمایندگان محترم مدیریت آموزش عالی و تحقیقات سازمان برنامه‌ و بودجه و مقامات دانشگاهی (حوزه معاونت اداری مالی دانشگاه تبریز) تشکیل شده بود توسط معاونت محترم وقت دانشکده علوم (آقای دکتر محمد تقی‌زاده) به مدیریت وقت گروه شیمی (آقای دکتر جمشید منظوری)، تمام برنامه‌ریزی‌ها و انتظارات دچار بحران جدی گردید زیرا در بند 2 صورتجلسه مذکور چنین مقرر شده بود که پس از اتمام پروژه ساختمان انستیتو شیمی با تغییرات در ضلع چهارم (ضلع جنوبی) که در مرحله فونداسیون می‌باشد دانشکده علوم کلا به انستیتو شیمی انتقال یابد. با توجه به مغایرت آشکار این تصمیم با اصل و اهداف اولیه پروژه انستیتو این تصمیم موجب بروز عکس‌العمل شدیدی در گروه شیمی گردید و پس از برگزاری جلسات متعدد و رایزنی‌های وسیع، گروه شیمی به این نتیجه رسید که موضوع از طریق مهندس مشاور (ایران آرک) پی‌گیری شود لذا براساس تائید گروه شیمی طی نامه مورخ 18/7/1363 آقای دکتر محمدرضا نوری بعنوان ارائه دهنده اولیه پروژه انستیتو شیمی به مهندسین مشاور ایران آرک تصمیم‌ گروه شیمی را مبنی بر اینکه ضلع چهارم (جنوبی) انستیتو شیمی جهت برآورد نیازهای رشته جدید‌التاسیس شیمی کاربردی منظور گردد، ابلاغ شد. در همین راستا یکی از اعضاء گروه شیمی رسماً از طریق گروه شیمی و دانشکده علوم و اداره کل امور فنی دانشگاه جهت مشاوره و نظارت به نحوه ساخت آزمایشگاههای شیمی کاربردی به مسئولین ذیربط، امر ساخت انستیتو شیمی معرفی گردید.موضوع طی مراحل مختلف بویژه سفارش و خرید تجهیزات آزمایشگاهی لازم و تهیه نقشه محل استقرار دستگاهها (پایلوت پلنت) توسط امور فنی دانشگاه، پی‌گیری گردید و کارها بر طبق برنامه‌ پیش‌بینی شده ادامه یافت. در این مقطع لازم است از توجهات، حسن‌نظر و همکاری‌های بی‌دریغ ریاست محترم وقت دانشگاه (آقای دکتر سیفلو) و مدیر کل محترم امور مالی وقت دانشگاه (آقای دکتر صادق‌زاده) از اینکه این امکان را فراهم فرمودند که دستگاههای پایلوت موجود در آزمایشگاههای گروه شیمی کاربردی فعلی از بودجه ارزی برگشت خورده از دیگر واحدهای دانشگاه و طرح پژوهشی تامین و ابتیاع گردند تشکر بعمل آید. سرانجام پس از عبور از بحران اولین چالش جدی که موجودیت انستیتو را تهدید کرده بود شورای اجرائی گروه شیمی در مورخ 1/10/66  در حضور ریاست محترم وقت دانشکده علوم (جناب آقای دکتر شیرین‌پور) تشکیل جلسه داد و در مورد نحوه استقرار هر یک از آزمایشگاهها و دیگر تاسیسات در ساختمان انستیتو شیمی اتخاذ تصمیم نمود و مراتب را به افراد ذیربط (مسؤلین آزمایشگاهها) جهت اطلاع و اقدام مقتضی ابلاغ نمود.

 

4) پیشرفت کارهای ساختمانی انستیتو شیمی و تشکیل و افتتاح دانشکده شیمی.

      از اواخر سال 1364 طی یک ابلاغ رسمی همکار محترم جناب آقای دکتر گلابی بعنوان نماینده تام‌الاختیار دانشگاه تبریز در امور انستیتو شیمی منصوب شدند که علی‌رغم وجود تمام مشکلات این امر خطیر را فعالانه و با علاقمندی کامل پی‌گیری نمودند. قبول مسئولیت ریاست دانشکده علوم در سالها 1367 و 1368 و سپس ریاست دانشگاه تبریز این امکان را پیش آورد که جناب آقای دکتر گلابی بطور موثرتری به وظیفه محوله در امر پیشرفت امور انستیتو شیمی عمل نمایند. با توجه به اینکه در سال 1368 کارهای ساختمانی انستیتو شیمی رو باتمام بود، لذا ریاست محترم وقت دانشگاه از طریق دانشکده علوم از گروه شیمی خواستند که دو نفر از همکاران گروه شیمی را معرفی نماید تا یکی از آنها بعنوان مسئول ابتیاع دستگاهها و تجهیز آزمایشگاههای انستیتو شیمی از طرف ریاست محترم دانشگاه منصوب گردد. گروه شیمی از طریق دانشکده علوم دو نفر از همکاران فعال و علاقمند را به این منظور انتخاب و معرفی کردند و ریاست محترم دانشگاه نیز یک نفر از دو نفر پیشنهادی یعنی همکار محترم آقای دکتر جوزن را به این منظور منصوب نمودند.

     در طرح اولیه انستیتو شیمی در گوشه جنوب - شرقی در محل استقرار چهارباب سالن آمفی‌تئاتر که هر یک حدوداً ظرفیت 200 نفر دارند تالار بزرگی که بیش از هزار نفر ظرفیت داشت پیش‌بینی شده بود ولی متاسفانه به منظور کاهش هزینه‌ها از اجراء آن صرف نظر گردید. در نهایت در اواخر سال 1368 ساختمان انستیتو شیمی با حدود بیست و نه هزار متر مربع زیربنا شامل سه طبقه همکف، اول، دوم و نیم‌طبقه زیرزمین بشکل مشابه ملکول سیکلو بوتان مسطح بصورت قابل استفاده درآمد. ساختمان مذکور دارای 56 باب آزمایشگاه (آموزشی، پژوهشی، خدماتی) و یک قسمت اداری و 16 باب کلاس است که البته نزدیک به 14 سال بود که آموزش کل دانشگاه و گروه معارف اسلامی و گروه فیزیک از قسمتی از فضاهای اداری و آموزشی آن استفاده می‌کردند که فعلا بهره‌برداری دانشکده فیزیک از تعدادی کلاسهای درسی همچنان ادامه دارد. لازم به ذکر است که در مورخ اسفند ماه 1369 ساختمان جدید دانشکده شیمی با همت و پشتکار کلیه دست‌اندرکاران در مقاطع مختلف بویژه ریاست محترم دانشگاه تبریز و ریاست محترم دانشکده شیمی، توسط وزیر علوم وقت (جناب آقای دکتر معین) افتتاح شد.

دانشکده شیمی دانشگاه تبریز

 

      احتمال بروز مشکلات مدیریتی و در نهایت تاثیرات سوء آن به پیشرفت امور آموزشی و پژوهشی انستیتو شیمی جدید‌التاسیس در صورت عدم سازماندهی تشکیلات اداری جدید با توجه به رسالت این واحد جدید از همان بدو کار قابل پیش‌بینی بود. با توجه به این مهم ریاست محترم وقت دانشگاه با استفاده از تمام امکانات ممکن و با بهره‌گیری از ابتکارات و همه پتانسیل و نفوذ شخصی و اداری، در نهایت موفق به کسب موافقت وزیر محترم علوم وقت (آقای دکتر معین) برای ایجاد یک دانشکده تخصصی در قالب یک دانشگاه جامع گردید و بدین ترتیب ساختار اداری دانشکده شیمی شکل گرفت. این موفقیت بزرگ این امکان را پیش آورد که متعاقب تشکیل دانشکده شیمی، دانشکده های متعدد تخصصی دیگر نیز در دانشگاه تبریز تشکیل گردند.  

 

5) موفقیت‌ها و موارد عدم موفقیت در اجرای پروژه

      زمانی که در سال 1361 گروه شیمی وقت موظف گردید برنامه توجیهی توسعه رشته شیمی و انستیتو شیمی را در قالب چهار برنامه پنجساله آتی کشور (برنامه قدیمی) و براساس شاخص‌های آن عرضه نماید، تنها واحد آموزش عالی استان آذربایجان شرقی وقت، شامل دو استان آذربایجان شرقی و اردبیل فعلی، با جمعیت 78/3 میلیون نفر در زمینه آموزش و پژوهش شیمی، گروه شیمی دانشگاه تبریز بود. برنامه‌ریزی آموزشی در مقاطع مختلف تحصیلی با پیش‌بینی جمعیت 73/6 میلیون جمعیت استان (دو استان فعلی) در پایان سال 1381 صورت گرفت. اطلاعات کوتاهی از تعداد دانشجویان پیش‌بینی شده در شروع و پایان هر برنامه پنجساله در دو استان و در نهایت در پایان سال 1383 در دانشکده شیمی جهت ارزیابی در دست‌یابی پروژه به اهداف اولیه خود درج شده است. لازم به توضیح می‌باشد که با ایجاد دانشگاه تربیت معلم آذربایجان، رشته تربیت دبیر شیمی (کارشناسی) دانشکده شیمی از اوائل برنامه پنجساله سوم تعطیل و در ضمن با توجه به تمرکز فعالیت آموزشی دانشگاه پیام نور و دانشگاه محقق اردبیلی در دوره‌های کارشناسی، دانشکده شیمی بار فعالیت خود را در دوره کارشناسی کاهش و در عوض در دوره‌های تحصیلات تکمیلی ( ارشد و دکترا) افزایش داده است.

      با بررسی اجمالی داده‌های موجود در جدول 1 می‌توان با صراحت به این نتیجه رسید که دانشکده شیمی با توجه به شاخص‌های مندرج در چهار برنامه‌های پنجساله (مجموعا بیست ساله) به رسالت خود عمل و به اهداف پیش‌بینی شده رسیده است. این امر علی‌رغم تمام مشکلات ناشی از ادامه جنگ تحمیلی و محاصره اقتصادی کشور که منجر به تغییرات در برنامه‌های عمومی کشور گردید، صورت گرفت.

سال برنامه ریزی	پنج ساله اول		پنج ساله دوم		پنج ساله سوم		پنج ساله چهارم		پایان سال 1383
مقاطع تحصیلی	1362	1366	1367	1371	1372	1376	1377	1381
کارشناسی	338	465	580	890	940	1170	1120	1312	636
کارشناسی ارشد	8	24	32	70	100	110	110	140	135
دکترا	0	4	6	10	21	24	24	35	51

جدول 1) تعداد کل دانشجویان شیمی پیش‌بینی شده در مقاطع مختلف تحصیلی در استان‌های آذربایجان شرقی و اردبیل در شروع و پایان هر یک از چهار برنامه پنجساله قدیم و وضعیت دانشکده شیمی دانشگاه تبریز در پایان سال 1383

      

      با تعمق در روند ایجاد دانشکده شیمی از آغاز تا حال میتوان این برداشت را کرد، دانشکده شیمی که در حال حاضر با استانداردهای جهانی تطابق نسبی دارد و از قطب های علمی کشور محسوب میشود، حاصل عمر و تلاش های بی وقفه همکاران متعدد و بی توقعی است که به اعتلای علم و فناوری در دانشگاه تبریز و کشور خود علاقمند بوده اند. پیشرفت چشمگیر دانشکده عمدتا در مقاطعی صورت گرفته که مدیریت امور در اختیار افرادی بوده که بیش از آن که به منافع شخصی و گروهی بیاندیشند با سعه صدر و با استفاده از اسلوب مدیریت علمی و لحاظ نمودن منافع کلیه همکاران تلاش بی توقعی داشته اند.